Polskie Wigilie

Z czym kojarzy się Wam Wigilia? Z opłatkiem, przytłumionym światłem choinkowych lampek, z kolędami i życzeniami składanymi rodzinie... z prezentami, które wyłaniają się z kolorowych papierów na oczach rozradowanych dzieci... ze stołem, na którym króluje barszcz z uszkami i karp... z pasterką... Mam nadzieję, że właśnie z tym wszystkim lub z wieloma innymi cudownymi przeżyciami i symbolami. Dla mnie ten dzień jest także czasem wspominania - nie tylko tych wszystkich Wigilii, które przeżyłam i które czas wyrył w moim sercu oraz w pamięci. Wspominam też czasy, które znam tylko z opowieści i z książek, a które są dla mnie bardzo ważne, wspominam ludzi, którzy wówczas żyli i musieli mierzyć się z trudną rzeczywistością. Czasy zaborów, wojen - a przecież każdego roku nadchodziła Wigilia i Boże Narodzenie, w roku 1830, 1863, 1914, 1939...

W. Kossak, Gwiazdka legionowa

Ten, co w akermańskiej nasłuchiwał głuszy

dźwięków stron ojczystych

- wołania na wietrze,

wiedział, że słowami można skały kruszyć,

a potęgi słowa i czas w proch nie zetrze.

Wigilijny wieczór splótł odległe drogi;

od łąk nadniemeńskich po Lemanu tonie.

A więc wejdź, wędrowcze, w te gościnne progi,

tu opłatek, gwiazdka, dobry ogień płonie.

Wigilijny wieczór, gdy obrus na sianie,

łzy matczyne otrze, dalej żyć pomoże.

Tu Polska się przyśni, gdy... "tęskno mi, Panie",

tutaj i pocieszą, gdy... "smutno mi, Boże".

Zasiedli za stołem ci, co w nią wierzyli,

że tak niepokorna, zrzuci kiedyś pęta.

O nich są te słowa. One w dniu Wigilii

uczą nas, że grzeszy ten, co nie pamięta.

Niech kolęda polska spod choinki płynie.

Niech śpiewają druhny, pastuszki, aniołki.

Ta, co nie zginęła, z pewnością nie zginie, 

dopóki w Wigilię kwitnąć będą fiołki.

L.Algusiewicz, Wigilijny wieczór

      Przez większość lat XIX i XX wieku Polacy różnie spędzali Wigilię. Na obczyźnie, w więzieniach, łagrach, obozach, w domach - drżąc, by choć w ten jeden wieczór móc spokojnie usiąść do stołu z rodziną... Echa tych nocy pozostały we wspomnieniach, w poezji. 

J. Malczewski, Wigilia na Syberii

Pewnej mroźnej wigilijnej nocy na świat przyszedł Adam Mickiewicz. Był rok 1798, nadchodził wiek trudny, który gotował dla maleńkiego jeszcze wówczas Adasia kajdany i wygnanie.

I Tobie, i Jemu

Nad kołyską świeciła gwiazda Betlejemu.

Z anioły wespoły.

Czuwały nad Nim osły i łagodne woły.

Dzieciątku swemu śpiewała w stajence Matka-Dziewica,

Ciebie we Wilię lulała Wilija, strumieni rodzica.

Z pokłonem przyszli do Niego, z darami – trzej mądrzy Królowie.
Tobie w podarku – Ojczyznę zabrali trzej monarchowie.
Mirra, kadzidło i złoto – dla Syna Panny Maryi,
Sybir, kajdany, stryczek – dla polskiej szyi.
On grzechy nasze odkupił na krzyżu, w Jeruzalemie,
Ty, pielgrzymując do Polski – w dalekiej umarłeś ziemi.
On dnia trzeciego zmartwychwstał, i Słowo Ciałem się stało,
Tyś – z martwych nie wstał, lecz zawżdy z nami twe słowo mieszkało.
On – Bóg, tyś człowiek, i obaj cierpieliście za miliony,
Dzisiaj nie boski, lecz ludzki ból już jest nagrodzony.
Obaj Wy nas nauczyli wiedzy, co nie jest wymowna:
Kochać nas uczył Zbawiciel, jak kochał ów nauczyciel,
Ubogi nauczyciel z Kowna.

Lulaj, lulaj Jezuniu, króluj, króluj nam wiecznie. 

Abyśmy, wierni Wam obu, się miłowali społecznie. 

J.Wittlin, Pieśń wigilijna o Adamie Mickiewiczu

Ostatnią Wigilię w Wilnie spędzał Mickiewicz w klasztorze bazylianów, w celi więziennej. Obchodził właśnie dwudzieste piąte urodziny, towarzysze niedoli składali mu życzenia i do świtu prowadzili ciche rozmowy, których echa znajdziemy później w III części "Dziadów". Ignacy Domeyko pisał: "(...) w noc Bożego Narodzenia, dochodziła nas przy wtórowaniu dalekiego organu przytłumiona pieśń: Przybieżeli pastuszkowie, która to pieśń przenosiła nas w progi domowe, gdzie matki i siostry po nas płakały." 

A ostatnią Wigilię na polskiej ziemi spędził Adam w Wielkopolsce, gdzie przyjechał na wieść o powstaniu listopadowym. Adam Turno, świadek jego pobytu, tak wspomina poetę: "Wieszcz nasz: lubi zwyczaje narodowe aż do przesady. Uważał, aby w czasie Wigilii Bożego Narodzenia jedzono na sianie, aby słoma w kącie stała, żeby gwiazdka na włosie wisiała. Lubi tylko potrawy narodowe, barszcz, kapustę, kiełbasy, czerninę, kluski itd. Wszystko to wciąga do narodowości. Jest nabożny, żegna się, siadając i wstając od stołu."

Każda noc wigilijna spędzona na emigracji była dla poety ciężkim przeżyciem. Robił wszystko, by w jego domu nie zabrakło żadnego obyczaju, z którym kojarzyły się święta w Polsce. "Za ukazaniem się gwiazdy wieczornej wezwani przez gospodynię domu, sunąwszy parami z salonu do sali jadalnej, u przybranego z litewska stołu zasiedliśmy do wieczerzy (...). Potrawy, z których składała się wieczerza, przyrządzane, zda się, pod wyłączną kontrolą samego gospodarza, były wiernym powtórzeniem tradycyjnych dań litewskiej Wilii. Ukazała się tam i grzybowa zupa z uszkami, i szczupak po żydowsku, śliżyki z makiem i miodem, i kucja złożona z pszenicy i grochu oblanego sytą, czyli miodem rozprowadzonym w wodzie." - tak Edward Chłopicki wspominał Wigilię roku 1850 spędzoną u Mickiewiczów. Śpiewano kolędy i tańczono poloneza. Zamykam oczy i widzę radosne twarze Polaków, którzy w ten sposób wracali do domu, do ojczyzny na tę jedną noc.

       

P. Stachiewicz, Sprzedawca szopek

Juliusz Słowacki spędzał smutne święta daleko od domu, w różnych miejscach i miastach, ale po Wigilii 1830 roku, którą świętował w stolicy upojonej wolnością Nocy Listopadowej, nigdy już nie były to miejsca i miasta polskie.  W listach do matki stale pisał: "Dzień pierwszy Bożego Narodzenia przepędziłem smutno. Wszyscy domowi wyjechali na wieczór, zostałem sam w domu". "Teraz, przy zbliżającym się Bożym Narodzeniu, chciałbym, żeby mi kto mógł zaśpiewać kolędę taką, jaką słyszałem ostatniego roku będąc w Krzemieńcu". "Wieczorem towarzysz mój, dobywszy zapomnianego czekana, zagrał mi wiejską kolędę, której słuchałem z rozczuleniem". "Ciągle myślałem o wilii (...), którą kiedyś jadłem, będąc dzieckiem, potem przyszła mi na myśl wielka babuni piekarnia, czeladź śpiewająca kolędy".W 1847 roku Aleksander Niewiarowski relacjonował swoją wizytę u poety w wieczór wigilijny: "Zastałem go wzruszonego bardzo. Niedawno bowiem odebrał był list od matki, w którym załączony był opłatek... Jest to prawdziwy chleb Boży - rzekł - gdyż poświęciły go ręce niewiasty świętej".

Wiele lat później nadeszły kolejne Wigilie, tak tragiczne dla wszystkich, którzy spędzali je w okupowanym kraju. I o tych świętach pamiętam doceniając jeszcze bardziej to, jak wspaniale, spokojnie i szczęśliwie mogę dziś obchodzić narodziny Jezusa.

I zbudzili go nagle. Był to głos z daleka.
Umarłego lat tyle któż by zbudził z Boga
jak ze snu, by jak kropla ciążył znów ku ziemi
i cierpieniem, co myślą żywego człowieka,
jak ciałem okrył i sprowadził w dół?

Już opadał. Mgła nisko. Obłok śniegu w dole.
Od światła oderwany, w czarnoksięskim kole,
w kole głosu wirował, aż usłyszał z bliska,
aż go nazwała po imieniu. Śliska
ulica w śniegu nikła. Grajek zginał piłę
i cienki głos przeszywał i oddalał czas -
jak w tamten wieczór śmierci. Już był u tych okien.
Stół biały, wigilijny, posypany mrokiem
i ona tam samotna. Płomień śniegu gasł
od chłodu, który przyniósł, i powiew westchnienia
zatrzepotał, i stanął znów u jej ramienia
jak w tamten wieczór śmierci. "Mój miły - mówiła -
oto samotność moja, łzy i tych łez siła,
co cię do mnie prowadzi". pytał ciężko: "Co,
co mi każe powracać w ołowiane dno,
na samo dno milczenia, na ziemię, w popioły?"

"0 miły, ukochany - mówiła; wspomniała: -
Ty duch, ty nie pamiętasz o cierpieniu ciała.
już nie ma naszych synów, Krew ich wsiąka w śnieg.
Możeś widział ty serca ich na ulic bruku,
możeś widział schodzących na umarły brzeg,
a może roztrzaskaną matki siwą głowę?
Dzisiaj przyszła godzina, zabierz serce moje,
obroń mnie, od dotknięcia ich jakeś mnie bronił".

Pokój spełniał się świtem. Na ulicy dzwonił
dzwonek u małych sanek. Ciemni, trzej, schyleni,
długo szukali w szafie. Jeden złożył dłoń
na jej ramieniu sztywnym. Wtedy się ukosem
obsunęła powoli; brzask jej zwilżył włosy
i strumyk chłodnej ciszy popłynął przez skroń.
Zamilkli. Ona była z nim, daleko, chyba
dalej niż każda miłość. Ostry szron na szybach
skrzył się. Ruszyli z wolna, lęk ich biały zmroził
i czarny krzyż ze ściany jak milczenie - groził.
Było wysoko, cicho jak w kościele.

K.K.Baczyński, Wigilia

T.  Rybkowski, Lwów - Wigilia 1914

Aniołowie, aniołowie biali,
na coście to tak u żłobka czekali,
pocoście tak skrzydełkami trzepocąc
płatki śniegu rozsypali czarną nocą?

Czyście blaskiem drogę chcieli zmylić
tym przeklętym, co krwią ręce zbrudzili?
Czyście kwiaty, srebrne liście posiali
na mogiłach tych rycerzy ze stali,
na mogiłach tych rycerzy pochodów,
co od bata poginęli i głodu?

Ciemne noce, aniołowie, w naszej ziemi,
ciemne gwiazdy i śnieg ciemny, i miłość,
i pod tymi obłokami ciemnymi
nasze serce w ciemność się zmieniło.

Aniołowie, aniołowie biali,
O! poświećcie blaskiem skrzydeł swoich,
by do Pana trafił ten zgubiony
i ten, co się oczu podnieść boi,
i ten, który bez nadziei czeka,
i ten rycerz w rozszarpanej zbroi
by jak człowiek szedł do Boga-Człowieka,
aniołowie, aniołowie biali.

K.K.Baczyński, Kolęda