Pasja życia Vincenta van Gogha

Dziś jeszcze nie będzie wielkanocnego artykułu. Ci z Was, którzy zajrzą tutaj w niedzielny poranek trochę się zapewne zdziwią, ale "co się odwlecze, to nie uciecze" - zrobię wszystko, żeby odpowiedni tekst, od dawna planowana niespodzianka świąteczna, ukazał się jutro wieczorem, w sam raz na Wielkanocny Poniedziałek. 

Teraz życzę Wam krótko przepięknych, kolorowych Świąt, podczas których wcale nie będzie przeszkadzał fakt, iż za oknami nic jeszcze nie kwitnie i się nie zieleni. Niech będą takie, jakie kochacie, niech sprawią Wam satysfakcję i dadzą poczucie dobrze spędzonego czasu. Niech przyniosą Wam siłę i spokój!

Gwiaździsta noc, 1989

Przyczyną odłożenia tematyki Wielkiej Nocy może być tylko Vincent van Gogh. W sumie każdy dzień byłby dobry na to, by o nim napisać, ale dziś obchodzimy 160. rocznicę jego urodzin, nie może go więc w takiej chwili zabraknąć na zielonym blogu. Wiele czynników składa się na podziw, jakim go darzę. Nie są to tylko same obrazy, których wcale nie przyjmuję bezkrytycznie - niektóre z nich po prostu mi się nie podobają. Nie przepadam na przykład za jego portretami. Szanuję go za determinację, pasję, za bardzo dobre serce, za to, ile w życiu wycierpiał - nie tylko fizycznie, ale przede wszystkim emocjonalnie. Kocham to, w jaki sposób prowadził pędzel, jak nakładał farby na płótno. Zdarza mi się, że wolę z bliska przyglądać się szczegółom jego dzieł, niż oglądać cały efekt z odległości. Miałam to szczęście, że widziałam niektóre oryginały prac van Gogha. Było to wspaniałe przeżycie - zobaczyć, w jaki sposób tworzył arcydzieło, jak dobierał kolory, w jakiej kolejności nakładał je na obraz. Przy oglądaniu samych tylko płaskich reprodukcji nie da się dostrzec, że jego dzieła są niemal trójwymiarowe -  tak grubo niekiedy nakładał farbę. Kolory aż wylewają się z obrazu, a niebo faluje, płynie, porusza się - w tym tkwi magia malarstwa Vincenta. 

fragment obrazu Domy w Auvers, 1890

Już z narodzinami malarza wiąże się tragedia. Równo rok wcześniej jego matka powiła martwego syna - Vincent otrzymał te same imiona, co zmarły brat, jakby rodzice chcieli widzieć w nim wcielenie utraconego pierworodnego. Nieraz zdarzało się, że dawano mu do zrozumienia, iż nie spełnia pokładanych w nim oczekiwań i porównywano z tym, kim mógłby zostać pierwszy Vincent, gdyby żył. Szybko został oddany do szkoły z internatem. Kilka lat później pisał w liście do brata Theo: "Moja młodość była... ciemna i zimna, i bezowocna..." 

Listy van Gogha do brata są bezcennym skarbem. Pełno w nich rysunków, szkiców do obrazów, a przy tym jest to kawałek pięknej literatury i świadectwo prawie całego jego artystycznego życia. Omawia w nich własne metody twórcze i analizuje dzieła bliskich mu mistrzów. Był człowiekiem wyjątkowo oczytanym (w listach przywołuje osiemset dzieł stu pięćdziesięciu autorów) i uzdolnionym językowo: władał biegle francuskim, angielskim i niemieckim. Jaka szkoda, że w Polsce listy te nie zostały odpowiednio wydane - holenderska edycja jest zachwycająca.  

"Van Gogh to bardzo dobry literat. Wie, jak używać stylu. Wiele osób twierdzi, że jego listy to literatura, z czym osobiście się zgadzam. Kiedy już zaczniesz czytać, nie możesz oderwać się od lektury. A przecież to jest cecha dobrej literatury."  Hans Luijten, Muzeum V. van Gogha w Amsterdamie

Vincent pracował jako handlarz dziełami sztuki - najpierw w Hadze, potem w Londynie, wreszcie w Paryżu. Nie cenił jednak tego zajęcia, nie miał do niego serca, a przy tym był dość krnąbrnym i aroganckim młodym człowiekiem. Zrezygnował z posady - nie do końca dobrowolnie - i postanowił zostać kaznodzieją. Od tej pory wszystko co robił stawało się dla niego celem życia, poświęcał się temu bez reszty, często maniakalnie. Jako kaznodzieja górników stał się fanatykiem - olbrzymia empatia, ofiarność posunięta do samoudręczenia, życie w skrajnej nędzy nie spodobały się władzom kościelnym. Utracił więc posadę "z powodu naruszenia godności księdza." Okres ten zapoczątkował w życiu Vincenta twórczy czas - dużo rysował, tworzył szkice, doskonalił warsztat. Powoli odkrywał swoje prawdziwe powołanie.

Kwitnąca gałązka migdałowca w szklance, 1888

Zaczął się uczyć, studiować malarstwo, kopiować dzieła mistrzów. W tym okresie przeżył niejeden dramat - nieszczęśliwą miłość, konflikt z rodzicami, kłopoty finansowe, romans z prostytutką Sien... Ostatecznie wylądował w Akademii Sztuk Pięknych w Antwerpii, ale nie zagrzał tam długo miejsca - taki już był jego charakter, że nie potrafił poddawać się rygorowi, rezygnować z własnych przekonań, a to prowadziło do nieustannych konfliktów. Pojechał do Paryża i zamieszkał z bratem Theo, który już z powodzeniem pracował jako handlarz dziełami sztuki. Ten młody człowiek to największy bohater opowieści o życiu Vincenta van Gogha. To on przez większość czasu utrzymywał brata, zapewniał mu nie tylko pensję, ale i nieustające wsparcie. Wierzył niezłomnie w jego talent i podtrzymywał na duchu zawsze, nawet wtedy, gdy nie miał pojęcia skąd brać pieniądze na utrzymanie siebie, Vincenta, a po jakimś czasie także żony i dziecka.

Pierwsze kroki, 1890

Niespokojny duch gnał malarza dalej i dalej. Wyjechał na południe Francji, do Arles. Nie było to dobre miejsce dla jego rozchwianej psychiki. Upały, szaleńczy wiatr, który w tamtych rejonach prawie nie przestawał wiać, kłopoty ze zdrowiem, do tego nieustanna, wyczerpująca praca, bardzo źle wpłynęły na Vincenta. To tam pokłócił się z Gauguinem, to tam odciął sobie ucho. W końcu dobrowolnie podjął decyzję o leczeniu w zakładzie dla nerwowo chorych w Saint-Remy. 

Gaj oliwny, 1889

"Van Gogh, który paskudny okres smutku i choroby w Arlas, stolicy Camargue, odkrył, że drzewa oliwkowe są dla niego inspiracją i źródłem dobrego samopoczucia. Napisał do swojego brata: "Och, mój drogi Theo, gdybyś mógł w tej chwili zobaczyć oliwki. Stare, srebrne listowie, srebrnozielone na tle nieba... Mruczenie oliwkowego gaju ma w sobie coś intymnego, niesłychanie starego. To zbyt piękne jak dla mnie, by próbować przekonywać się do tego albo ośmielać się go malować." W końcu jednak ośmielił się: van Gogh namalował osiemnaście płócien z drzewami oliwkowymi."  Carol Drinkwater, Oliwkowe żniwa

Po kuracji, która pomogła mu się wyciszyć i trochę zapanować nad nerwami, Vincent pojechał do Auvers, miejscowości nieopodal Paryża. Opiekował się nim dobry przyjaciel impresjonistów, a także Thea van Gogha, doktor Gachet. I tu kończy się cała historia. Nieustanne życie w stresie, kłopoty finansowe, nieszczęśliwe miłości, samotność, niezrozumienie, niemożność sprzedania obrazów - to wszystko odbiło się niesamowicie na psychice tego wrażliwego człowieka. Pod koniec lipca 1890 roku Vincent strzelił do siebie z pistoletu i po kilku dniach zmarł.

"W palącym, letnim słońcu Auvers wspinam się na niewielkie wzniesienie, tuż za miasteczkiem, gdzie mieści się cmentarz. W skromnym grobie, pod wspólnym płaszczem z bluszczu, zerwanym niegdyś w ogrodzie doktora Gacheta, leżą obok siebie: Vincent i Theo. Brat artysty zmarł niecały rok po nim w sanatorium w Utrechcie. Ciało męża złożyła w tym miejscu, w roku 1914, jego żona Joanna."  A. Kumor, To właśnie Paryż

Pomiędzy listopadem 1881 roku, a lipcem 1890 roku Vincent Van Gogh namalował prawie 900 obrazów. Niewiarygodna pracowitość, której efektów już nie doczekał. "Praca pochłonęła całe moje życie i połowa mojego umysłu roztopiła się w niej."

Czytam o nim wszystko, co wpadnie mi w ręce. Przede mną jeszcze tylko lektura "Zakochanej modelki", fikcyjnej, choć dobrze opartej na faktach opowieści o córce doktora Gacheta, Marguerite. Jedną z najlepszych powieści biograficznych jakie w życiu czytałam jest "Pasja życia" Irvinga Stone'a. Malarska, pełna kolorów i energii przypomina jego obrazy, a przy tym znakomicie ukazuje życie van Gogha, każdy z jego etapów. Nie pomija niczego, co istotne dla zrozumienia skomplikowanej natury malarza.

Na jej podstawie powstał w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku wspaniały film z Kirkiem Douglasem w roli Vincenta. Piękny, w klimacie doskonałego starego kina. Twórcy bardzo się starali oddać widoki Holandii, a później Francji, znaleźli plenery jakby żywcem wyjęte z obrazów, postarali się filmować w tych miejscach, w których Vincent przebywał. Wpletli w opowieść jego płótna pokazując najpierw realne widoki, a potem dzieła, które zostały tam namalowane. Szkoda mi tylko tego, że jego szaleństwo zostało przypisane głównie chorobie, nadpobudliwości. Nie pokazali tego, jak wielkie dręczyły go wyrzuty sumienia, że jest na utrzymaniu Theo, że nie zarabia sam, jak bardzo był samotny, jak tęsknił za życiem rodzinnym, za żoną i dziećmi, których nigdy nie miał. Dobrze za to ukazano relacje z Gauguin'em - łagodnego i walczącego ze swoimi wybuchami Vincenta i pełnego przemocy i cynizmu, nie liczącego się z nikim Paula. Jestem pewna, że spora cześć szaleństwa Vincenta (z obcięciem ucha na czele) obciążyła sumienie Gauguina.

 

 

Zdecydowanie nie polecam natomiast późniejszego filmu "Vincent i Theo". Jest długi, nudny, anemiczny, nie ma w nim krzty pasji widocznej w obrazach. Scenariusz nie trzyma się faktów, wiele spraw jest przeinaczonych. Miał być artystyczny, wyszedł nijaki. Nie ma w nim ducha impresjonizmu i neoimpresjonizmu, nie ma w nim kolorów z obrazów Van Gogha. A Theo cały czas zachowuje się, jakby Vincent był dla niego jedną wielką kulą u nogi, jakby żałował, że brat w ogóle się narodził, nie ma w nim umiłowania malarstwa, nie ma miłości, nic w nim nie ma. 

Oglądałam jeszcze jeden film o Vincencie - "Painted with words" produkcji BBC. Przepiękny, poetycki, a przede wszystkim bardzo mocno oparty na faktach, ponieważ każde słowo wykorzystane w scenariuszu zostało zaczerpnięte z listów malarza, jego brata oraz ze świadectw osób, które znały Van Goghów. Film zdecydowanie warty uwagi, a co za tym idzie - prawie zupełnie w Polsce nieznany.

"Gdy maluję pejzaż, pragnę aby to był nie jakiś drobnomieszczański smętek, ale coś co wyraża mój ból, cierpienie kogoś, kto nie ma miejsca w społeczeństwie i nigdy go nie będzie miał. Patrząc na wierzby, widzę ich bezpośrednie piękno, muzykę, świeżość, smutek i melancholię i te uczucia wyrażam w indywidualny, a przez to bliski każdemu człowiekowi sposób." Vincent van Gogh

Mogę Wam jeszcze polecić "Słoneczniki" Sheramy Bundrick. To opowieść o kobiecie, którą Vinent poznał w Arles. Nie wiemy o niej nic poza tym, że w jakiejś niepozornej notce prasowej powstałej w związku z obcięciem sobie przez Vincenta kawałka ucha pojawia się imię Rachel. Autorka wymyśliła cały wątek mocno osadzając go w rzeczywistości, podążając za źródłami. Znakomicie odmalowała charaktery postaci, które umieściła w powieści. Znając obrazy genialnego Holendra wyobrażałam sobie proces ich tworzenia, ale dopiero po przeczytaniu kilku książek, przede wszystkim "Pasji życia" i "Słoneczników" poznałam genezę ich powstawania, wgłębiłam się w myśli, które mogły się kłębić w głowie Vincenta, gdy sięgał po pędzel. Zachwyciła mnie ostatnia scena - Rachel idąca nad grób Vincenta staje na rozstaju dróg, które on namalował zaledwie kilka dni? tygodni? temu. 

Przeczytałam m.in.:
*Irving Stone "Pasja życia";
*Sheramy Bundrick "Słoneczniki";
*Dieter Beaujean "Van Gogh";
*Derek Fell "Kobiety w życiu van Gogha";

Taras kawiarni w nocy, 1888

Most Langlois w Arles, 1888

Most Langlois w Arles, 1888

Kościół w Auvers, 1890