Od kaczek po malinowy chruśniak

A. Schouppe, Widok Iłży (1880)

Opowiem Wam bajkę... baśń... legendę... Dawno, dawno temu, za górami, za lasami mieszkała sobie zła czarodziejka. Była królową, a że królowe mogą wszystko, więc wydawało jej się, że ma wyłączne prawa do miłości swojego syna. Nienawidziła więc jego żony za zawłaszczenie serca młodego człowieka, oskarżała ją o wszelkie intrygi i knowania, jakie tylko wpadły jej do głowy. Królowa nakazała budowę zamku, mrocznej, wysoko położonej warowni, z plątaniną lochów i bardzo, wprost niezwykle, głęboką studnią. Z uroczym, lecz fałszywym uśmiechem zaprosiła na świeżo wybudowany zamek swoją synową, która z radością przyjęła zaproszenie będąc przekonaną, że wreszcie serce teściowej otworzyło się dla niej.

Niestety, zła królowa miała plan. Zamieniła dziewczynę w białą kaczkę i wrzuciła do lochów, by tam, zagubiona w plątaninie korytarzy, została na zawsze. Nie doceniła jednak mocy czystego serca. Królewna. błąkając się po podziemnych przejściach płakała rzewnymi łzami nad swoją utraconą miłością, nad złym sercem teściowej, nad okrucieństwem świata. Płakała tak bardzo, że z tych słonych kropelek utworzył się strumyczek, który doprowadził bielutką kaczuszkę do suchej dotąd, niedawno wykopanej studni. Przylecieli aniołowie i zanieśli ją z powrotem do ukochanego. Zła czarodziejka, dowiedziawszy się o tym, ze złości zamieniła się w czarną kaczkę i uciekła tak daleko, że nikt już o niej więcej nie usłyszał.


Zamek, wybudowany tylko w tym celu, aby przynieść smutek, nieszczęście i śmierć, zapadł się pod ziemię - ku ostrzeżeniu ostał się jedynie jego mały fragment - wieża stercząca wśród ruin. A na pamiątkę łez dobrej, kochającej dziewczyny miejscowość położona wokół zamku przybrała najpierw nazwę Jej Łza, która z czasem zmieniła się w Iłżę.

Inna legenda związana z tym miejscem mówi o lochach pełnych skarbów, które można zobaczyć tylko w Boże Narodzenie, ale przekroczyć wrót podziemi nie wolno, bo zatrzasną się one na wieki i już nigdy nie wypuszczą "szczęśliwego" znalazcy.

Iłża to miejscowość, która była tradycyjnym przystankiem moich wakacyjnych wypraw przez wiele lat. Zawsze wiązała się z miłymi wspomnieniami, z wspinaczką do ruin poprzedzoną marzeniem o znalezieniu wśród kamieni ukrytego skarbu (nie wiedziałam wówczas, że w lipcu kosztowności nie ma co szukać, trzeba czekać do grudnia) i z lodami zjadanymi na miłym ryneczku u stóp wzgórza zamkowego. Wówczas na moją wyobraźnię działała wizja dwudziestu młodzieńców, którzy za czasów biskupa Kajetana Sołtyka wyśpiewywali z wieży pieśń pochwalną przed poranną mszą. 

 

druga połowa XIX wieku

Siedziba była własnością biskupów krakowskich, a jej historia sięga przełomu XIII i XIV wieku. Wiąże się z nią wiele ciekawych opowieści, jak choćby ta o biskupie Janie Grocie, który schronił się w murach zamku przed zemstą króla Kazimierza Wielkiego, na którego śmiał rzucić klątwę. Intencje kapłana nie były czyste, ponieważ ukarany miał być za prowadzenie własnej polityki nie do końca zgodnej z interesem kraju. Nic z tego nie wynikło, bo wysłannikom króla murów warowni sforsować się nie udało.

Od XVIII wieku zamek powoli niszczał, nikt go nie zamieszkiwał i o niego nie dbał. Wreszcie uległ pożarowi, potem zaborcom (kto wie co gorsze), aż ostatecznie zostało z niego mniej nawet niż na XIX-wiecznym obrazie Schouppego. Dziś ruiny rozsławiają małe miasteczko ścielące się u ich stóp. To niemi, niestety, świadkowie wspaniałych lub dramatycznych wydarzeń, momentów chwały, ale i cierpienia, spotkań koronowanych głów i najtęższych umysłów Rzeczypospolitej.

W malinowym chruśniaku, przed ciekawych wzrokiem
Zapodziani po głowy, przez długie godziny
Zrywaliśmy przybyłe tej nocy maliny.
Palce miałaś na oślep skrwawione ich sokiem.
B. Leśmian

Pamiętacie? Maliny te zrywał Leśmian u stóp zamkowego wzgórza w Iłży. W miasteczku tym dwór posiadała rodzina poety, spędzał tam więc często wakacje. Najpierw nawiązał romans z kuzynką, Celiną Sunderland. Zakochał się bez pamięci w młodszej od siebie o osiem lat malutkiej kobietce, która, choć podobno niezbyt ładna, nadrabiała inteligencją i wdziękiem. Pasowali do siebie, Leśmian nie był ani przystojny, ani wysoki (Franz Fisher, jego największy - również fizycznie - przyjaciel, zwykł mawiać, że "przyjechała pusta dorożka i wysiadł z niej Leśmian" - zdanie to niezmiennie wywołuje u mnie salwy śmiechu), ale za to mówił, pisał i czuł - jak nikt inny.

Celina pojechała do Paryża, aby studiować malarstwo, a Bolesław podążył za nią. Tam poznał jednak koleżankę ukochanej, Zosię Chylińską, która zauroczyła kochliwego poetę i wkrótce została jego żoną. Pierwsza miłość nie została jednak z jego serca ostatecznie wyparta, więc posiadanie nowej żony nie przeszkadzało w odwiedzaniu starej kochanki. Celina pozostała jego przyjaciółką do końca życia.

Bolesław Leśmian, a właściwie Lesman (na polskim firmamencie literackim jaśniał też drugi poeta tego nazwiska, którego stryjeczny brat Bolek nakłonił do przybrania innego pseudonimu uznając, że dwóch pisarzy tego samego miana to przesada - Jan Lesman został więc... Janem Brzechwą) był chorowity, zakompleksiony i zupełnie niezaradny. Studiował prawo, ale go nie znosił, dostał pracę jako rejent, ale tak bardzo ignorował swoje obowiązki, że szybko ją stracił.

Interesowała go tylko poezja, ale pasja ta nie przynosiła dochodów, z których mógłby utrzymać rodzinę. Brakowało mu stanowczości, dlatego stale wikłał się w zarówno w romanse, jak i w kłopoty, z których nie potrafił znaleźć wyjścia. Dostawszy wreszcie pracę, która zapewniała mu stały dochód pozostał zupełnie ślepy na rzeczywistość, skutkiem czego jego zastępca zdefraudował olbrzymią sumę pieniędzy. Leśmian do końca życia nie wyplątał się z długów, a afera spowodowała kłopoty z sercem i przyspieszyła śmierć.

W 1917 roku poznał w Iłży przyjaciółkę Celiny, Teodorę Lebenthal. Zakochał się bez pamięci, ale - cały on - nie zerwał ani z żoną, ani z Celiną, układ więc był dość interesujący, żeby nie napisać, dziwaczny. Dora na wieki została uwieczniona w przepięknych erotykach, do których zalicza się wiersz, którego fragment przytoczyłam powyżej. On miał lat czterdzieści, ona była o osiem lat młodsza, podobnie jak Celina, która dopiero po kilku latach przestała być kochanką, a została tylko przyjaciółką.

Leśmian zmarł na zawał serca w 1937 roku. Brzechwa pisał: "W przeddzień pogrzebu zeszliśmy się przed zalutowaniem trumny w kościele św. Aleksandra. Bolesław leżał w niej drobny jak woskowa lalka. (...) I wtedy nastąpiła scena godna leśmianowskiej ballady. Dora padła przy trumnie na kolana i przylgnęła ustami do ust zmarłego." 

Celina wraz z Theodorą schroniły się w Iłży podczas II wojny światowej. Pierwsza niedługo wyjechała z miasta, a Dora pozostała w nim do śmierci w 1941 roku. Zmarła na tyfus.